Crex crex (Linnaeus, 1758) – Corncrake

Synonimy: Rallus Crex Linnaeus, 1758; chrościel

Taksonomia: Dość blisko spokrewniony z chruścielami z rodzajów Lewinia , Aramidopsis i Dryolimnas.

Podgromada/ klad: Neornithes; Rząd: żurawiowe – Gruiformes; Rodzina: chruściele – Rallidae

Podgatunki: brak

Wymiary: dł. 24–30 cm; rozpiętość skrzydeł 40–53 cm; skrzydło złożone 13-15 cm, ogon 4–5 cm; masa ciała ♂ 129–210 g, ♀ 138–158 g.

Wymiary kości (cm): cra ♂ (13) 2,71 – 2,95, ♀ (11) 2,68 – 2,88; sca ♂ (13) – 4,14 – 4,56,♀ (11) 3,97 – 4,33; cor ♂ (13) – 2,11 – 2,31, ♀ (11) 2,09 – 2,21; car ♂ (12) 4,36 – 4,44, ♀ (11) 4,07 -4,45; ste ♂ (13) – 3,91 – 4,23, ♀ (11) 3,77 – 4,11; hum ♂ (13) 4,34 – 4,66, ♀ (11) 4,31 – 4,57; uln ♂ (13) 3,9-  4,16, ♀ (11) 3,83 – 4,11; cmc ♂ (13) 2,59 – 2,79, ♀ (11) 2,47 – 2,77;  fem ♂ (13) 4,49 – 4,81, ♀ (11) 4,38 – 4,68; tib ♂ (12) – 5,98 – 6,42, ♀ (10) 5,91 – 6,37; tmt ♂ (13) 3,79 – 4,11, ♀ (11) 3,65 – 4,11.

Morfologia: Średniej wielkości chruściel wielkością i pokrojem przypominający kuropatwę. Wierzch ciała płowożółty pokryty ciemnymi plamkami, spód szaro-biały. Skrzydła rdzawobrązowe (ich barwa najlepiej widoczna w locie). Obie płci podobne, samica (mniejsza) ma nieco cieplej ubarwiony, płowożółty wierzch ciała oraz węższe i ciemniejsze szare smugi przechodzące przez oko; czasami mniej szarej barwy na policzkach, szyi i piersi. W upierzeniu spoczynkowym wierzch ciała bardziej brązowy, a szare elementy upierzenia bledną. Niektóre populacje różnią się wyraźnie ubarwieniem np. ptaki z Kazachstanu są bardziej płowożółte; proponowano je traktować jako odrębny podgatunek C.c.  similis, jednak nie zostało to zaakceptowane. Osobniki immaturalne przypominają dorosłe ptaki, lecz mają mniej rozległe paskowanie na pokrywach skrzydłowych. Osobniki juwenalne również przypominają dorosłe ptaki, mają jednak węższe, bardziej żółtawo zabarwione pióra wierzchniej części ciała i także mniej paskowania na pokrywach naskrzydłowych, a szarą barwę boków głowy  i  piersi  zastępuje  barwa  płowobrązowa; ponadto ciemniejszą tęczówkę oraz ciemnoszare nogi ( u dorosłych szaroróżowawe). Pisklęta derkacza pokryte są czarnym puchem, który z czasem zastępują brązowe pióra.

Dorosłe osobniki różnią się od podobnego derkaczka Crecopsis egregia większym rozmiarem, jaśniejszymi górnymi partiami ciała, kasztanowymi wierzchnimi częściami skrzydeł; mniej szarej barwy na głowie, szyi i piersi oraz spód z pręgami czerwono-brązowymi i białymi. Od innych współwystępujących gatunków (zarówno na lęgowiskach jak i zimowiskach) różni się wyraźnie ubarwieniem. Kopalna pastuszkinia Pastushkinia zazhigini z  wczesnego pliocenu (4,9–3,2 Ma) zachodniej Mongolii bardzo podobna pod względem osteologicznym (dlatego początkowo opisana jako Crex  zazhgini).

Behawior: bardzo skryty i tajemniczy, maskujące upierzenie pomaga pozostać niezauważonym. Prawie cały czas przebywa ukryty w gąszczu. Po zajęciu terytorium tworzą swojego rodzaju korytarze pośród roślinności; dzięki nim oraz budowie ciała (bardzo wąski mostek i miednica, sprawiają, że ciało jest spłaszczone medio-lateralnie) może przemieszczać się bezszelestnie, nie poruszając źdźbłami traw. Najczęściej stwierdzany na podstawie głosu godowego samców. Najbardziej aktywny o świcie i zmierzchu, po deszczu oraz w trakcie niezbyt intensywnych opadów. Do niedawna uważany za  monogamiczny, jednak dzięki badaniom polskich naukowców okazało się, że powszechna jest także poligamia; samce łączą się często z dwoma lub nawet większą liczbą samic, pozostając z jedną tylko do początku drugiej połowy okresu lęgowego. Ponad 50 proc. samców zmienia terytoria w sezonie lęgowym. W przypadku zagrożenia woli uciekać pieszo, niż zrywać się do lotu.

Habitat: rozległe łąki z kępami krzewów, zarówno suche, jak i wilgotne, w tym łąki alpejskie (do 3000 m n.p.m.), skraje bagien i polany powstałe po wycince drzew w lasach. Habitat musi być porośnięty niezbyt wysoką (do ok. 50 cm), gęstą roślinnością; nie może być zbyt wilgotny lub suchy. Unika bardzo podmokłych terenów, stojącej wody oraz otwartych terenów ze skałami, żwirem lub piaskiem. Lokalnie zamieszkuje także pola uprawne (np. zbóż, rzepaku, ziemniaków i roślin pastewnych). Na zimowiskach zatrzymuje się na suchych łąkach i sawannach, często na obszarach zniszczonych przez pożary w porze suchej. W Zambii stwierdzony w suchych i wilgotnych trawach do wys. 0,3–2  m, a ponadto na zaniedbanych terenach uprawnych, lotniskach, polach golfowych i w ogrodach  podmiejskich. W RPA obserwowany na wilgotnych turzycowiskach pokrytych płytką wodą oraz w trzcinowiskach.

Areał: rozległy obszar Eurazji – od Francji, W-y. Brytyjskich i południowej Skandynawii, przez środkową i wschodnią  Europę, po północno-zachodnie Chiny, Mongolię i Rosję, sięgając aż za J.  Bajkał.

Wędrówki: wędrowny ; IV – V, VIII – XI (zależnie od  regionu  występowania). Główne trasy przelotu: 1) przez kraje Europy Zachodniej, Algierię, Maroko oraz zachodnią i centralną Afrykę; cz. ptaków podczas migracji pokonuje Morze Śródziemne 2) przez Bałkany, Izrael, Egipt i następnie Sudan; 3) (azjatyckie populacje) – przez kraje arabskie, Morze Czerwone, a potem Egipt lub Sudan. Większość ptaków lecących każdym ze szlaków spotyka się pomiędzy X a XII w Kenii, przed połową XI niewiele z nich przekracza równik. Do zimowisk dociera pod koniec XI i w XII, aby pozostać tam aż do II–IV. Wędrówka powrotna znacznie szybsza, a większość ptaków przekracza M.  Śródziemne pomiędzy końcem III a połową V. Na lęgowiskach pojawiają się w drugiej połowie IV lub w V. Szczegóły migracji wciąż niedostatecznie poznane, zwłaszcza ptaków lecących zachodnim szlakiem. Dzięki nadajnikom, w które zaopatrywano gł. pierwszoroczne ptaki wiadomo, że migrują niemal w linii prostej, głównie nocą i na małej wysokości pokonując niekiedy ok. 1600 km w ciągu 48 godzin; część leci wolniej, z częstszymi międzylądowaniami. Nie wszystkie są przywiązane do swoich terenów lęgowych lub miejsca przyjścia na świat np. wyposażony w nadajnik ptak z Czech, po powrocie z zambijskich zimowisk zajął inne terytorium, znajdujące się 350 km od miejsca schwytania – na terenie Włoch. Podczas migracji derkacze bardzo często zderzają się z różnymi wysokimi budowlami, jak np. wieże czy latarnie morskie. Często też wiatr zdmuchuje je daleko obranego kursu, dzięki czemu odnotowano wiele stwierdzeń poza zasięgiem.

Zimowiska: płd-wsch. Afryka – od południowej części Demokratycznej Republiki Konga i południowej Tanzanii po południowo-wschodnie RPA; część zimuje również w Botswanie i Angoli i w basenie Morza Śródziemnego. Odnotowano też liczne zimowe obserwacje (XII–II) w zachodniej Europie, jednak większość z nich pochodzi z XIX wieku, kiedy populacja lęgowa derkacza była znacznie większa.

Osobniki zabłąkane: stwierdzenia w licznych krajach afrykańskich (Libia, Mauretania, Mali, Niger, Czad, Nigeria, Somalia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Kamerun, Gabon, Kongo, Angola, Namibia) a ponadto na Wyspach Kanaryjskich, Azorach, Maderze, Islandii, Grenlandii (ok. 20 stwierdzeń), w Ameryce Północnej (ok. 17 stwierdzeń) – od Ziemi Baffina, wzdłuż atlantyckich wybrzeży, po  Bermudy, na Karaibach (Saint Pierre i Miquelon), na wyspach Fernando de Noronha  (Brazylia) i  Wniebowstąpienia  (środkowy  Atlantyk), w Indiach, Afganistanie, Pakistanie, na Sri Lance, Andamanach, Nikobarach, Seszelach, Wyspie Księcia Edwarda, w Wietnamie i Australii oraz w Japonii.

Liczebność: gatunek najmniejszego ryzyka; globalną liczebność szacowana na 3–7 mln dorosłych ptaków. W  Europie wzrost liczebności odnotowano głównie w latach 90. ubiegłego stulecia, a od początków XXI w. zwiększenie liczebności stwierdzono jedynie w 3 z 41 państw.

Zasięg czasowy: ?późny pliocen- dziś

Szczątki kopalne: wczesny plejstocen Hiszpanii (0,9-0,7 Ma), późny plejstocen i holocen Włoch, Jordanii, Rumunii, Polski i Wielkiej Brytanii. Do gatunku najprawdopodobniej należą także starsze szczątki z późnego pliocenu Ukrainy (Kryžanovka 1) oraz wczesnego plejstocenu Czech (Stránská skala) i Rumunii (Betfia 2).

Polska: Średnio liczny lęgowy z nierównomiernym rozmieszczeniem i liczebnością ocenianą na 30−48 tys. samców; najliczniejszy we wschodniej części kraju, na zachodzie nieliczny. Długoterminowe trendy liczebności nie są do końca poznane, jednak w ostatnim czasie liczebność wzrosła. Opisywany w dawnej literaturze np. M. Cygański (1584), G. Rzączyński (1664–1737), jednak informacje dotyczące liczebności dopiero w dziele W. Taczanowskiego (1819–1890), gdzie autor informuje: „W Królestwie Polskiem wszędzie bardzo pospolity, lecz nie wszędzie równie obficie się znajduje”. Znany z 15 stanowisk kopalnych; najstarsze, datowane na 300–250 tys. lat temu (jaskinia w Biśniku); znane również szczątki z wykopalisk archeologicznych, jak np. z datowanego na VII–XI w. stanowiska w Stradowie.

Głos: charakterystyczny głos godowy samców brzmi jak „kreks-kreks” (stąd naukowa nazwa gatunku); możliwa jest identyfikacja akustyczna poszczególnych samców. Wydają też całą gamę innych dźwięków, z których jeden przypomina chrząkanie świni i jest wydawany podczas spotkań z samicami bądź intruzami. Oprócz niego wydają różne pomruki, gwizdy, klikania lub kwakania. Szczegóły patrz https://www.xeno-canto.org/species/Crex-crex

Okres lęgowy: IV – VIII, zależnie od regionu występowania.

Gniazdo: na ziemi, pod osłoną roślinności, w miejscu, gdzie nie podsiąka woda gruntowa. Płytka czara z traw lub turzyc, z domieszką mchów w podstawie i części zewnętrznej, wyłożona suchymi liśćmi. Średnica zewn. 12–15 cm, wewn. 10–12 cm, głębokość 3–5 cm. Czasami do jednego gniazda składają jaja 2 samice, wtedy do 18 jaj w gnieździe.

Jaja: 6–14 lekko wydłużonych o tępym węższym biegunie, wyjątkowo równobiegunowe, owalne, o nieco zaostrzonych biegunach. Białe z różnymi odcieniami – różowawym, zielonkawym, żółtawym lub popielatoniebieskim. Plamy głębokie popielatofioletowe lub różowe, powierzchniowe rdzawobrązowe. Wymiary 34–39 x 26–30 mm.

Inkubacja: wysiaduje jedynie samica przez 16–19 dni.

Opieka nad potomstwem: Pisklęta wkrótce po wykluciu opuszczają gniazdo i po 3–4 dniach samodzielnie zdobywają pokarm, a po 34–38 dniach są w pełni upierzone i lotne.

Pożywienie: dżdżownice,  mięczaki, równonogi, dwuparce, pająki i owady oraz żaby, małe ptaki i ssaki, zielone części roślin i nasiona (zwłaszcza traw i zbóż). Dieta na zimowiskach wzbogacana często termitami i in. lokalnym pokarmem.

Bibliografia:

Alberdi, M.T.; Alcala, L.; Azanza, B.; Cerdeno, E.; Mazo, A.V.; Morales, J. i Sese, C. 1989. Consideraciones biostratigraficas sobre la fauna de Vertebrados fosiles de la cuenca de Guadix-Baza (Granada, Espana). W: Alberdi, A.T. i Bonadonna, F.P. (red.). Geologia y Paleontologia de la cuenca de Guadix-Baza. Trabajos sobre el Neogeno Cuaternario, Museo National de Ciencias Naturales (CSIC), Madrid (11): 347-35.

BirdLife International 2016. Crex  crex. The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T22692543A86147127

Bocheński, Z.; Bocheński, Z.M. i Tomek, T. 2012. A history of Polish birds. Institute of Systematics and Evolution of Animals. Polish Academy of Sciences. Kraków.

Budka M., Wojas L. i Osiejuk, T.S. 2015. Is it possible to acoustically identify individuals within a population? Journal of Ornithology 156 (2): 481–488.

Chylarecki, P.; Chodkiewicz, T.; Neubauer, G.; Sikora, A.; Meissner, W.; Woźniak, B.; Wylegała, P.; Ławicki, Ł.; Marchowski, D.; Betleja, J.; Bzoma, S.; Cenian, Z.; Górski, A.; Korniluk, M.; Moczarska, J.; Ochocińska, D.; Rubacha, S.; Wieloch, M.; Zielińska, M.; Zieliński, P.; Kuczyński, L. 2018. Trendy liczebności ptaków w Polsce. GIOŚ, Warszawa.

Cygański, M. 1584. Myślistwo ptasze, w którym się opisuje sposób dostawania wszelakiego Ptaka. Drukarnia J. Siebeneicher. (wyd. bezimienne, I połowa XVII w).

Czarnecki, Z.; Dobrowolski, K.; Jabłoński, B. i  Siwek, W. 1982. Ptaki Europy: przewodnik terenowy. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Garcia, R J.C.; Gibb, G.C. i Trewick S.A. 2014a. Deep global evolutionary ra-diation in birds: diversification and trait evolution in the cosmopolitan bird family Rallidae. Molecular Phylogenetics and Evolution 81: 96-108.

Garcia, R J.C.; Gibb, G.C. i Trewick S.A. 2014b. Eocene Diversification of Crown Group Rails (Aves: Gruiformes: Rallidae). PLoS ONE 9 (10): e109635.

Livezey, B.C. 2003b. Evolution of flightlessness in rails (Gruiformes: Rallidae): phylogenetic, ecomorphological, and ontogenetic perspectives. Ornithological Monographs 53: 1–654.

Mlikovsky, J. 2002. Cenozoic birds of the world, part 1: Europe. Praga, Ni-nox Press.

Peške, L. i Vlček, I. 2018. Satelite telemetry of Corn Crake. Zoological and botanical Garden of the city of Pilsen. Studio Avalon, Kolin.

Rzączyński, G. 1721. Historia naturalis curiosa Regni Poloniae, Magni Ducatus Lituaniae annexarumque provinciarum in tractatus XX divisa. Sandomierz.

Sokołowski J. 1977. Ptaki Polski. WSiP Warszawa.

Taczanowski W. 1882. Ptaki Krajowe. T.1-2. Akademia Umiejętności. Kraków.

Taylor, B. i Kirwan, G.M. 2019. Corncrake (Crex crex). W: del Hoyo J., Elliott A., Sargatal J., Christie D.A. i de Juana E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive. Lynx Edicions, Barcelona.

Tomek, T. 1984. Szczątki ptaków z wczesnośredniowiecznej osady w Stradowie. Acta zoologica cracoviensia 27(7): 121-126.

Walther, B.A.; Taylor, P.B.; Schaffer, N.; Robinson, S. i Jiguet, F. 2013. The African wintering distribution and ecology of the Corncrake Crex crex. Bird Conservation International 23 ( 3): 309-322.

Zelenkov, N.V. 2013. New finds and revised taxa of early Pliocene birds from Western Mongolia. W: Göhlich, U.B. i Kroh, A.B. (Red.) Paleornithological Research 2013. Proc. 8th meet. Soc. avian paleontol. evol. Wien: Naturhistorisches Museum Wien : 153-170

Sugerowana cytacja: Gryz P. 2020. Derkacz Crex crex (Linnaeus, 1766) – Corn Crake. Ornitofrenia – Systematyka i ewolucja ptaków. http://ornitofrenia.pl/derkacz-zwyczajny-2/