Rallus aquaticus Linnaeus, 1758 – Western Water Rail

Synonimy: brak

Taksonomia: Podgromada/ Klad: Neornithes; Rząd: żurawiowe – Gruiformes; Rodzina: chruściele – Rallidae

Blisko spokrewniony z wodnikiem afrykańskim R. caerulescens i madagaskarskim R. madagascariensis. Do niedawna łączony w jeden gatunek z w. brązowopierśnym R. indicus. Proponowane podgatunki R.a. arjanicus (z pd. Iranu) oraz R.a. deserticola i R.a.  tsaidamensis (pn. Qinghai w śr-zach. Chinach) są powszechnie uważane za synonimy R.a. korejewi.

Podgatunki:

– R. a. aquaticus Linnaeus, 1758  – Europa, płn. Afryka, Turcja, zach. Azji do M. Kaspijskiego i zach. Kazachstanu oraz wąskim pasmem do górnego basenu rzeki Ob; zimuje w płd. cz. areału lęgowego na pd. do pn. Afryki i do Morza Kaspijskiego na wschodzie.

– R. a. hibernans (Salomonsen, 1931) – Islandia i W-y. Owcze, prawdopodobnie wymarły.

– R. a. korejewi (Zarudny, 1905) – płd-śr. Azja od M. Aralskiego i J. Bałchasz przez płd. i wsch. Iran do wsch. Chin (sporadyczny w Pekinie, Szanghaju); zimuje nieregularnie w Iraku, Kaszmirze, Ladakhu, na subkontynencie indyjskim do środkowej i prawdopodobnie w przybrzeżnej wsch. cz. Chin.

Wymiary: dł. 21–29 cm; rozpiętość skrzydeł 37–45 cm; skrzydło złożone ok. 12,5 cm; ogon 5-6 cm; masa ciała samiec 88–190 g, samica 74–138 g.

Wymiary kości (cm): cra ♂ (17) 2,78 – 2,9 cm, ♀ (21) 2,58 – 2,78 ; sca ♂ (17) – 3,57- 3,79,♀ (21) 3,32 – 3,66 , UNK (31) 3,06 – 3,92; cor ♂ (17) – 2,03 – 2,17, ♀ (21) 1,92 – 2,06, UNK (33) 1,88 – 2,25; car ♂ (17) 35 – 3,74, ♀ (10) 3,22 -3,54; ste ♂ (17) – 3,67 – 3,89, ♀ (19) 3,43 – 3,71; hum ♂ (7) 3,9 – 4,16 cm, ♀ (21) 3,69– 3,95, UNK (35) 3,5 – 4,21; uln ♂ (17) 3,14-  3,40, ♀ (21) 2,97 – 3,19, UNK (34) 2,8 – 3,39; rad UNK (34) 2,56 – 3,12; cmc ♂ (17) 2,07 – 2,23, ♀ (21) 2,03 – 2,19, UNK (33) 1,94 – 2,33;  fem ♂ (15) 4,09 – 4,35, ♀ (11) 3,81- 4,12, UNK (35) 3,77 – 4,48; tib ♂ (16) – 6,55 – 6,97 cm, ♀ (20) 6,12 – 6,58, UNK (33) 5,76 – 6,85; tmt ♂ (16) 4,21 – 4,55, ♀ (21) 3,86 – 4,24, UNK (34) 3,7 – 4,53.

Morfologia: średniej wielkości chruściel z długim, prostym, dwubocznie ściśniętym i lekko ku dołowi zagiętym dziobem, płaską piersią, stosunkowo długą szyją i dość długimi nogami z bardzo długimi palcami. Skrzydła krótkie, tępo zakończone i o miękkich lotkach; ogon wąski i bardzo krótki najczęściej ukryty za piórami okrywowymi; upierzenie bardzo obfite i wodoszczelne. Samica mniejsza, z krótszym dziobem. Boki głowy, przednia cz. szyi, pierś i brzuch popielatoniebieskie; boki w czarno-białe prążki. Wierzch ciała brązowy z czarnym plamkowaniem; na dużych i średnich pokrywach naskrzydłowych często występują różnej wielkości białe plamki, umiejscowione zwykle na czarnych elementach upierzenia; białe plamkowanie lub kreskowanie może występować także na skrzydełku, pokrywach pierwszorzędowych, lotkach, płaszczu, grzbiecie lub kuprze; pokrywy podogonowe zwykle białe ze zmienną ilością płowego nalotu, czasami również z czarnym pręgowaniem – ich wzór pozwala na rozpoznanie poszczególnych osobników. Tęczówka czerwona; dziób czerwony, z końcówką i górną krawędzią czarniawą; nogi czerwono-brązowe. Immaturalne, bardzo podobne do dorosłych, ale bardziej matowe, z białym podbródkiem, małą bladą smugą nad kantarkiem, oliwkowobrązową plamą na pokrywach usznych, oliwkowobrązowym odcieniem na piersi oraz bardziej matowymi nogami. Juwenalne mają zwykle bardziej matowy wierzch ciała a popielatoniebieskie partie upierzenia na głowie i spodzie są płowe lub białe z brązowymi lub czarnymi paskami lub końcówkami piór; boki płowożółte z ciemnobrązowymi lub czarnymi pręgami; pokrywy podogonowe bardziej płowe a nogi i dziób mniej wybarwione. Pisklęta pokryte czarnym puchem z wyraźną plamą czerwonej skóry na przodzie korony, dziób biały z czarną nasadą i końcówką, tęczówka szarą do brązowo-czarnej, nogi szaro-brązowe do czarniawych. U ok. 60% ptaków nominatywnego podgatunku zmienna liczba dużych i średnich pokryw naskrzydłowych. Poszczególne podgatunki różnią się barwą upierzenia: R.a. hibernans ma brązowy wierzch ciała z cieplejszym odcieniem, pręgowanie na bokach ciała ciemnobrązowe (a nie czarne), dziób nieco krótszy a popielatoniebieskie fragmenty upierzenia na spodzie mogą mieć brązowy odcień. R. a. korejewi jest nieco większy niż forma nominatywna, z jaśniejszym wierzchem i spodem ciała oraz z niewyraźnym brązowym paskiem ocznym.

Dorosłe różnią się od wodnika brązowopierśnego głównie brakiem ciemnego paska ocznego (lub tylko niewyraźnym), mniej rozległą bielą na gardle, popielatoniebieskimi partiami upierzenia bez brązowego odcienia i nielicznymi lub niewyraźnymi czarnymi paskami na pokrywach podogonowych. Od wszystkich amerykańskich przedstawicieli rodzaju Rallus (z wyjątkiem w. wenezuelskiego R. wetmorei), różni się brakiem kontrastującej kasztanowej lub rudawej barwy na pokrywach naskrzydłowych. Zauważalnie większy wodnik afrykański różni się prawie jednolicie brązowym wierzchem ciała i jaśniejszymi, czerwonymi nogami.

Behawior: Porusza się zwykle powoli i ostrożnie, potrafi jednak zerwać się gwałtownie do biegu lub lotu; leci zwykle ze zwieszonymi nogami, szybko uderzając skrzydłami. Aktywny głownie nocą i o zmierzchu; w dzień cichy i skryty. Monogamiczny i terytorialny w okresie lęgowym.

Habitat: podczas lęgów zasiedla okolice płytkich zb. wodnych z roślinnością pływającą i pasami roślinności wynurzonej (trzcina, tatarak) oraz małymi lustrami otwartej wody, na nizinach (do 2000 m.n.p.m.); również pływające wyspy, pola ryżowe i stawy z lotosem. Terytorium lęgowego obejmuje 160 – 590 m; gniazda sąsiadujących par oddalone są o ok. 120 m od siebie (w miejscach o wysokim zagęszczeniu 20–50 m). Po lęgach zajmuje prawie każdy rodzaj gęstej roślinności przybrzeżnej i wodnej na wodzie stojącej lub wolno płynącej; zwykle wymaga błotnistych fragmentów do żerowania; odpowiedni habitat może tworzyć oczka lub wąskie pasy w innych typach siedlisk. Występuje na jeziorach słodkowodnych, słonych i bagnach. Podczas migracji i zimą zajmuje jeszcze więcej typów siedlisk np. ujścia ścieków z gospodarstw, szerszy zakres siedlisk, zarośla orlicy,  zalane zarośla jeżyn Rubus, żwirownie i różne, niekiedy bardzo małe fragmenty mokradeł; nawet po wyparciu przez mróz osiedla się w pobliżu rury kanalizacyjnych, wysypiskach śmieci, w pobliżu niezamarzniętych cieków wodnych i ogrodów. Na Islandii zależny od terenów podmokłych ogrzewanych ciepłą wodą ze źródeł wulkanicznych. Wrażliwy na ekstremalne warunki pogodowe, np. wysoki mróz (lód) lub większe powodzie.

Areał: Europa bez północy przez płd-zach. Rosję, Turcję, Kazachstan, Afganistan, Pakistan, płn. Indie do rzeki Ob. I środkowych Chin; stwierdzono próby lęgu na Cyprze.

Wędrówki: R. a. aquaticus osiadły i wędrowny (osobniki z płn. cz. areału; II-V, VIII-XI); W Europie i Rosji szczyt migracji w III-IV  i IX – X. Przeloty przez: Maroko IX; Algierię IX– X; Egipt IX – XI; Libię X, IV; Azerbejdżan III-V, IX – XI; Oman – V, VIII; R. a. hibernans prawdopodobnie zimuje na W-y. Owczych, podczas przelotów stwierzony na wyspach szkockich, zimował w Irlandii, stwierdzony także na Grenlandii i Jan Mayen. R. a. korejewi częściowo wędrowny; zimuje w Pakistanie (Sind) i płn-zach. Indiach oraz w Arabii. Migruje nocą, na szerokich frontach; czasami przekracza pasma górskie (np. Alpy).

Zimowiska: zach. i płd. Europa, płn-zach. Afryka, Libia, Egipt, Izrael, Syria, Turcja, Irak, Iran, Kuwejt, Arabia Saudyjska (tylko wybrzeże Zat. Perskiej), ZEA, Afganistan, Pakistan, płn. Indie, zach. Chiny; sporadycznie Oman.

Stwierdzenia poza zasięgiem: Tajlandia, Malezja, Brunei, Sri lanka; R. a. aquaticus – Cypr,  Spitsbergen, Madera, Wyspy Kanaryjskie i Azory; R. a. hibernans stwierdzony na wyspach szkockich, Grenlandii i Jan Mayen.

Liczebność: Nie jest zagrożony wyginięciem (kategoria IUCN – Least Concern) lecz trend liczebności spadkowy; liczebność szacowana na 600000-1499999 dorosłych osobników. R. a. aquaticus lokalnie pospolity na wielu obszarach. Wzrost liczebności w Wielkiej Brytanii dzięki zwiększeniu liczby żwirowni i nieużywanych kanałów. Trend liczebności europejskiej populacji wodnika nie jest znany. R. a. hibernans był najliczniejszy na płd. Islandii, jednak obecnie prawdopodobnie wyginął. R. a. korejewi  liczebność nieznana, wcześniej uważany za lokalnie pospolitego.

Zasięg czasowy: pliocen – holocen (dziś)

Szczątki kopalne: ?Późny pliocen: (MN 15; 4,2 – 3,2 Ma) Csarnóta 2, Węgry. Wczesny plejstocen: Cava Sud, Włochy (MNQ 19; 1,5 Ma; fL cor MCSN V12411, dP tib MCSN V12344b), Ubeidiya, Izrael i Stránská Skala, Czechy (MQ 1b). Środkowy plejstocen: Marathousa 1, Grecja (0.5–0.4 Ma); Malagrotta (Rzym), Włochy (0,3–0,25 Ma); Spinagallo Cave (Syrakuzy, Sycylia), Włochy (0.5 Ma); Cava di Breccia di Casal Selce, Włochy (0,618-0,563 Ma). Późny plejstocen: Irlandia, Wlk. Brytania, Belgia, Francja, Włochy, Cypr, Niemcy, Polska, Austria, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Węgry, Bułgaria, Czechy, Ukraina, Rumunia, Grecja, Jordania, Izrael, Chiny.

Polska: nieliczny lub lokalnie średnio licznym gatunek lęgowy (w górach nie występuje). Wielkość populacji oceniana na 10−20 tys par. Występuje skupiskowo na obszarze całego kraju – najwyżej położone stanowisko stwierdzono w Tarnawie Wyżnej (700 m n.p.m.). Najliczniejsza populacja występowała na Bagnach Biebrzańskich (liczebność w latach 80. XX w. szacowano na 1600 par); większe skupiska stwierdzano także w dolinie Narwi, dolinie górnej Wisły, na Stawach Milickich oraz nad J. Świdwie. Według najstarszych źródeł w których jednoznacznie wymieniano w.z. „nie był rzadki” (Zawadzki, 1840) lub był pospolitym gatunkiem lęgowym (Taczanowski, 1882; Dunajewski, 1938 oraz Ferens i Wasilewski, 1977). Późniejsi autorzy podkreślali, że jest pospolity tylko w płn-wsch. Polsce. Znany z 8 stanowisk kopalnych i archeologicznych; najstarsze: Jaskinia Mamutowa (31800- 35860 lat temu), Jaskinia Komarowa (24770-24330 lat temu); najmłodsze z Kulczyna (wczesne średniowiecze).

Głos: godowy – „giop giop giop”, poza tym słynie z wydawania dźwięków przypominających kwiczenie świni; poza tym różnorodne gwizdy, kwiczenia i chrząkania. Para często odzywa się w duecie przy czym samiec wydaje niższe dźwięki. Najczęściej odzywa się z ukrycia, przez cały rok; samiec w okresie godowym może śpiewać bez przerwy całą noc. Patrz https://www.xeno-canto.org/species/Rallus-aquaticus

Okres lęgowy: zach. i śr. Europa od końca III do VIII; Maroko i Algieria V -Vi; Tunezja VI; Egipt IV-VI; Rosja – V; Kaszmir VI – VIII; często 2 lęgi w roku. Monogamiczny; bardzo terytorialny w okresie lęgowym a czasami nawet na zimowiskach (np. na żerowisku). W przypadku utraty bądź wyprowadzenia pierwszego lęgu nowe gniazdo budowane jest w niewielkiej odległości od poprzedniego (średnio o 30 m).

Gniazdo: w kępie, pod osłoną gęstej roślinności (często tworzącej luźny baldachim), często przy krzaku, w pobliżu wody lub na wodzie (o głębokości 5 – 45 cm) , rzadko na pniu drzewa lub na otwartej przestrzeni. Luźna stożkowata czara z suchych liści i łodyg roślin; średnica zewn. 13–25 cm, wewn. 11-19 cm; wysokość 7-15 cm, głębokość ok. 7 cm. Budują oba ptaki; mogą przebudować istniejące gniazdo w przypadku podniesienia się poziomu wody.

Jaja: 5–16, lekko wydłużone, o tępym węższym biegunie, piaskowożółte z czerwonawym lub niebieskawym odcieniem. Plamy głębokie rzadkie, zagęszczone przy szerszym końcu, czerwone lub czerwonopopielate o fioletowym odcieniu; powierzchniowe większe, brunatne lub rdzawe. Wymiary: 3,1-3,9 x 2,4-2,7 cm). Jaja składa w jednodniowych odstępach; po stracie jaj lub piskląt powtarza lęg.

Inkubacja: wysiadują oba ptaki 19–22 dni. Wysiadywanie po złożeniu ostatniego lub przedostatniego jaja; pisklęta wykluwają się synchronicznie przez kilka–kilkanaście godzin.

Opieka nad potomstwem: pisklęta pod opieką obojga rodziców tylko do 20–30 dnia życia; początkowo przebywają i są karmione głównie w gnieździe; zaczynają samodzielnie zdobywać pokarm ok. 5 dnia życia; w pełni samodzielne i zdolne do lotu po 7-9 tygodniach; pierzenie post-juwenalne rozpoczyna się po ok. 10 tygodniach i zwykle kończy się w VII – IX. Pierwszy lęg możliwy już po pierwszym roku życia.

Pożywienie: owady lądowe i wodne (skorki, ważki, chruściki, pluskwiaki, motyle, muchówki, prostoskrzydłe i chrząszcze) oraz ich larwy, pijawki, mięczaki, skorupiaki oraz małe kręgowce (zabijane lub ich padlina), w tym płazy, ryby, inne ptaki i ssaki. Ponadto pędy, korzenie, nasiona, jagody i owoce; dieta roślinna dominuje głownie jesienią i w zimie. Żeruje na ziemi lub błocie w pobliżu wody, często brodzi w płytkiej wodzie, zbierając zdobycz z jej powierzchni lub chwytając pod powierzchnią (np. ryby), żeruje też na roślinności wynurzonej; czasami żeruje podczas pływania, rzadko nurkuje. Często podskakuje na wys. ok. 1 m by schwytać owada (np. ważkę); czasami wspina się po krzewach i drzewach aby zbierać jagody lub dziobać jabłka.

Bibliografia:

Bocheński, Z.; Bocheński, Z.M. i Tomek T. 2012. A history of Polish birds. Institute of Systematics and Evolution of Animals. Polish Academy of Sciences. Kraków. Str. 67.

BirdLife International. 2019. Rallus aquaticus (amended version of 2016 assessment). The IUCN Red List of Threatened Species 2019: e.T22725141A155533298.

Brehm, A. 1962. Życie zwierząt: Ptaki (tłumaczenie XIX w dzieła pod red. J. Żabińskiego). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

Chylarecki, P.; Chodkiewicz, T.; Neubauer, G.; Sikora, A.; Meissner, W.; Woźniak, B.; Wylegała, P.; Ławick,i Ł.; Marchowski, D.; Betleja, J.; Bzoma, S.; Cenian, Z.; Górski, A.; Korniluk, M.; Moczarska, J.; Ochocińska, D.; Rubacha, S.; Wieloch, M.; Zielińska, M.; Zieliński, P.; Kuczyński, L. 2018. Trendy liczebności ptaków w Polsce. GIOŚ, Warszawa. Str. 84-85.

Czarnecki, Z.; Dobrowolski, K.; Jabłoński, B. i  Siwek, W. 1982. Ptaki Europy: przewodnik terenowy. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Dunajewski, A. 1938. Fauna słodkowodna Polski. Ptaki. Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego. Warszawa.

Ferens, B. i Wasilewski, J. 1977. Fauna słodkowodna Polski, 3: Ptaki (Aves). PWN. Warszawa-Poznań.

Jedlikowski, J. 2015. Wodnik Rallus aquaticus. W: Chylarecki, P.; Sikora, A.; Cenian, Z.; Chodkiewicz, T. (red.), Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny. Wydanie 2. GIOŚ, Warszawa, s. 177–183.

Kupczyk M. i Cempulik, P. 2007. Wodnik Rallus aquaticus. W: Sikora, A.; Rohde, Z. ; Gromadzki, M. ; Neubauer, G. i Chylarecki (red.), Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985– 2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, s. 168–169.

Livezey, B.C. 2003b. Evolution of flightlessness in rails (Gruiformes: Rallidae): phylogenetic, ecomorphological, and ontogenetic perspectives. Ornithological Monographs 53: 1–654.

Mlikovsky, J. 2002. Cenozoic birds of the world, part 1: Europe. Praga, Ninox Press. Str. 171.

Pavia, M. i Bedetti, C.. 2013. Early Pleistocene fossil birds from Cava Sud, Soave (Verona, North-Eastern Italy) W: Göhlich, U.B. i Kroh, A. (red.)  Paleornithological Research 2013 Proceed. 8th Internat. Meeting Society of Avian Paleontology and Evolution, 171-184.

Sokołowski, J. 1977. Ptaki Polski. WSiP Warszawa.

Taczanowski, W. 1882. Ptaki Krajowe. T.1-2. Akademia Umiejętności. Kraków.

Tavares, E. S.; de Kroon, G.H.J.; Baker, A. J. 2010. Phylogenetic and coalescent analysis of three loci suggest that the Water Rail is divisible into two species, Rallus aquaticus and R. indicus. Evolutionary Biology. 10 (226): 1–12.

Taylor, B. i Christie, D. A. 2020. Water Rail (Rallus aquaticus), version 1.0. W: Birds of the World (red: del Hoyo, J. ; Elliott, A.; Sargatal, J.; Christie, D. A. i de Juana, E. ). Cornell Lab of Ornithology, Ithaca, NY, USA.

Tomiałojć L. i Stawarczyk, T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura”, Wrocław.

Zawadzki, A. 1840. Fauna der Galizisch-bukowinischen Wirbeltiere. Stuttgart.

Sugerowana cytacja: Gryz P. 2020. Wodnik zwyczajny Rallus aquaticus Linnaeus, 1766 – Water Rail. Ornitofrenia – Systematyka i ewolucja ptaków. http://ornitofrenia.pl/wodnik-zwyczajny-2/