Porzana porzana (Linnaeus, 1766) – Spotted Crake

Synonimy: kureczka nakrapiana

Taksonomia: Podgromada/ Klad: Neornithes; Rząd: Żurawiowe – Gruiformes; Rodzina: Chruściele – Rallidae

Podgatunki: brak

Wymiary: dł. 22–24 cm; rozpiętość skrzydeł 37–42 cm; skrzydło złożone 11-13 cm; ogon ok. 5 cm; masa ciała 57–147 g.

Morfologia: Nieco mniejsza od wodnika Rallus aquaticus, różni się znacznie krótszym, żółtym dziobem z pomarańczowo-czerwoną nasadą u ad. Upierzenie szarobrązowe z całym przodem ciała intensywnie nakrapianym, boki z białymi pręgami, podogonie płowo-żółtawe; Nogi zielonawe. Samica (i samiec w szacie spoczynkowej) mniej szara z większą ilością plam na głowie i spodzie ciała. Zmienność osobnicza w barwie pokryw nadogonowych, które mogą mieć czarne zakończenia piór lub biało-czarne prążkowanie. Osobniki immaturalne podobne do dorosłych w szacie spoczynkowej ale mają więcej białych plam z boku głowy oraz węższe czarne krawędzie białych piór na piersi; zmienne ubarwienie dzioba od żółto-brązowego do oliwkowozielonego z żółtą lub pomarańczową nasadą. Juwenalne  podobne do immaturalnych, ale z brązowym lub kremowym strychowaniem, szarobrązowo nakrapianą szyją i oliwkową lub jasnobrązową piersią z białymi lub płowym plamami, boki mniej kontrastowe; tęczówka zielonawa; dziób oliwkowo-brązowy lub zielonkawy z ciemnym końcem i pomarańczowy u nasady; nogi matowe zielone. Pisklęta pokryte czarnym puchem z niebieskawo-czarnym nalotem na wierzchu głowy.

Behawior: skryta, rzadko zrywa się do lotu. Monogamiczna; więź między ptakami tylko w sezonie lęgowym. Terytorialna w okresie lęgowym i na zimowiskach.

Habitat: Słodkowodne tereny podmokłe pokryte bujną roślinnością zielną oraz turzycami Carex, ponikłem Eleocharis, ciborą Cyperus, sitem Juncus, trawami (np. prosem Panicum, wiechliną Poa, śmiałkiem Deschampsia) i czasami drzewami (akacją Acacia, turi Sesbania, brzozą Betula, wierzbą Salix i olszą Alnus); żeruje terenach z wilgotnym i błotnistym podłożem lub zalane do ok. 15 cm. Stwierdzona na wys. 2420 m. n.p.m.

Areał: płn-zach. Mongolia i Chiny przez płd-zach. Syberię, Kazachstan, płn. Iran, Kaukaz i Rosję do płd. Skandynawii i Europy (do Francji i Włoch). Lokalnie na Wyspach Brytyjskich, w Hiszpanii, płd. Iranie, Kuwejcie, Arabii Saudyjskiej i Zjednoczonych Emiratach Arabskich.

Wędrówki: Wędrowna (III-V; VII-X); populacje z płd. i zach. cz. areału ( płd. Europa, Egipt, Maroko, zach., wsch. i płd-wsch. Afryka) często osiadłe. Podczas wędrówek stwierdzane w nietypowych siedliskach. Dyspersja jesienna rozpoczyna się w VII; niektóre ptaki zatrzymują się w VIII, aby się przepierzyć i są nielotne przez 2-3 tygodnie. Wędrówka na płd. rozpoczyna się zwykle w VIIII-IX; większość osobników osiąga lub mija Morze Śródziemne przed połową XI; przelot zarejestrowany m.in. w Egipcie i Sudanie (IX– X; III-V), Kenii (XI – I; IV-V), Arabii Saudyjskiej (XI i IV), Omanie (IX-XII), Rosji (VII-X; III-V), Azerbejdżanie (X-XII; III-IV), Indiach (IX-X), Pakistanie (III-IV). Na europejskich lęgowiskach większość osobników pojawia się w IV.

Zimowiska: basen Morza Śródziemnego, Bliski Wschód, Pakistan, Indie oraz lokalnie zach. Afryka (Senegal, Mali, Nigeria). Zwarty pas od Sudanu do płn-wsch. cz. Republiki Południowej Afryki i Namibii. Nieregularnie w rejonie M. Kaspijskiego. Ze względu na skryty tryb życia i niedostępność siedlisk dostępnych jest niewiele danych o zimowiskach w Afryce; wiadomo, że występuje tam w siedliskach z szybko zmieniającymi się poziomami wody, zwykle niezamieszkanymi przez rodzime afrykańskie chruściele. Okres przebywania na zimowiskach: w Sudanie i Etiopii IX – V, we wsch. Afryce XI-początek V, w środkowej i płd. Afryce XI – IV, w Senegalu IX – II; w okresie IX –III sporadyczne stwierdzena w Mauretanii, Mali, Czadzie, Nigrze, Liberii, na Wybrzeżu Kości Słoniowej i w Nigerii (kilka); prawdopodobnie liczniejsza i szerzej rozprzestrzeniona niż wskazują stwierdzenia. Na niektórych zimowiskach przemieszcza się – w Zambii przybywa na zalane tereny wkrótce po lokalnej porze deszczowej i odlatuje, gdy warunki stają się zbyt suche, maks. okres pobytu wynosi 23 dni.

Stwierdzenia poza zasięgiem: Islandia, Grenlandia (9 stwierdzeń), Małe Antyle, Seszele, Dżibuti, Somalia, Sokotra, Jemen, Tajlandia, Nepal, Mjanma, Wyspa Św. Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia, Tristan da Cunha.

Liczebność: gatunek najmniejszej troski (LC); liczebność: 100 000–1 000 000 dojrzałych osobników; trend liczebności populacji: stały. Liczebność wyraźnie spada w Europie z powodu osuszania terenów podmokłych; występuje lokalnie i niezbyt licznie w większości regionów. Badanie przeprowadzone w Wielkiej Brytanii w 2012 r. spadek liczebności o 65% od 1999. Prawdopodobnie liczna w płd. i środkowej cz. Rosji. I Azerbejdżanie. Na afrykańskich zimowiskach lokalnie pospolita tylko w Egipcie, Senegalu i Burundi, Namibii; najliczniejsza w Zambii, Malawi, Zimbabwe i prawdopodobnie Mozambiku. Obszar zimowisk w Afryce prawdopodobnie zmniejsza się ze względu na niszczenie terenów podmokłych. Oszacowanie liczebności w wielu rejonach b. trudne.

Zasięg czasowy: późny pliocen/wczesny plejstocen – dziś (2,6 – 0,0 Ma)

Szczątki kopalne: późny pliocen/ wczesny plejstocen (3,6 – 0,781 Ma): S’Onix, Majorka, Baleary (cf. P. porzana); wczesny plejstocen: (MQ 1a) Beremend 16, Węgry (P. cf. porzana); (MQ 1b) Voigtstedt, Niemcy (P. cf. porzana), Stránská skála – Czechy; środkowy plejstocen (0,8 – 0,1 Ma): Francja; późny plejstocen (0,1 – 0,0 Ma): Grecja, Hiszpania, Polska; plejstocen (2,588 – 0,0117 Ma): Wielka Brytania.

Polska: nielicznie lub średnio licznie lęgowa na wschodzie, bardzo nielicznie lub nielicznie lęgowa na zachodzie; najliczniejsza w płn.-wsch. i środkowej cz. kraju (Bagna Biebrzańskie, dolina Narwi, Siemianówka); w XIX w. licznie lęgowa i szeroko rozprzestrzeniona na terenie większości kraju; szczątki prehistoryczne znane z 11 stanowisk, najstarsze z jaskini Biśnik datowane na dolny pleniglacjał (70-60 tys. lat temu) zlodowacenia Wisły (późny plejstocen).

Głos: godowy samca to krótkie świsty „łit, łit” wydawane od zmroku przez całą noc; głos samicy delikatniejszy; w okresie godowym czasem śpiewają w duecie. Również ciche, kontaktowe świsty i  głośne, powtarzające się ostrzegawcze tykanie. Szczegóły: https://www.xeno-canto.org/species/Porzana-porzana

Okres lęgowy: w zach. cz. areału IV-VII, we wsch. V-VII; zwykle 2 lęgi w roku.

Gniazdo: pod osłoną gęstej roślinności (np. trzcin) nad lub w pobliżu zbiornika wodnego. Wysoka czara z niejednorodnego materiału umieszczona w kępie lub znacznie powyżej poziomu wody. Część zewnętrzna ze źdźbeł, podstawa oraz wysłanie z liści roślinności wynurzonej. ⌀ zewn. 12–15 cm, ⌀ wewn.  6-8 cm, głębokość 8–10 cm; budują oba ptaki.

Jaja: zwykle 8–12 jaj (6–15), o tępym węższym końcu, żółtawoszare, zielonawe lub brązowe; plamy głębokie rzadkie, fioletowopopielate; powierzchniowe większe, nieforemne i brunatne (często o czerwonawym obrzeżeniu); wymiary: 33,0 x 22, 0 mm (29,0-38,0 x 22,0–27,0 mm); składa w tempie 1 jajo na 1,5 dnia; powtarza lęg po stracie pierwszego.

Inkubacja: wysiadują oba ptaki do 24 dni (18-19 dni na jajo); wylęg asynchroniczny – 3 dni.

Opieka nad potomstwem: pisklęta karmione przez oboje rodziców; pozostają w gnieździe 8–10 godzin po wykluciu ostatniego pisklęcia; po kilku dniach samodzielnie zdobywają pożywienie; pierzą się po ok.  45 dni; pierzenie postjuwenalne nieletnie koniec VII – X. Sukces lęgowy: 83%. Wiek pierwszego lęgu: 1 rok.

Pożywienie: wszystkożerna; zjada głównie małe bezkręgowce (dżdżownice, mięczaki, pajęczaki, owady i ich larwy), małe ryby,  glony, pędy, liście i korzenie oraz nasiona (proso Panicum, ryż Oryza, turzyce Carex i oczeret Schoenoplectus). Żeruje w wodzie o głębokości do 7 cm oraz na mokrym i suchym błocie, zwykle zbierając pokarm z powierzchni lub zanurzjąc głowę w wodzie; czasami żeruje 10–15 m od wody razem z in. gatunkami (np. łęczak Tringa glareola); chodzi po pływającej roślinności, zbierając bezkręgowce ze spodniej części liści (np. grzybieni Nymphaea); czasami pływa. Najbardziej aktywna wczesnym rankiem i pod wieczór.

Bibliografia:

Becker, P. 1995. Identification of Water Rail and Porzana crakes in Europe. Dutch Birding 17: 181-211.

BirdLife International. 2009. Porzana porzana. The IUCN Red List of Threatened Species 2009: e.T22692676A33851055.

Bocheński, Z.; Bocheński, Z.M. i Tomek T. 2012. A history of Polish birds. Institute of Systematics and Evolution of Animals. Polish Academy of Sciences. Kraków.Mlikovsky

Czarnecki, Z.; Dobrowolski, K.; Jabłoński, B. i  Siwek, W. 1982. Ptaki Europy: przewodnik terenowy. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Mlikovsky, J. 2002. Cenozoic birds of the world, part 1: Europe. Praga, Ninox Press.

Knystautas, A. 1993. Birds of Russia. HarperCollins, London.

Jennings, M. C. 2010. Atlas of the Breeding Birds of Arabia. Fauna of Arabia 25. King Abdulaziz City for Science and Technology, Saudi Wildlife Commission & Senckenberg Forschungsinstitut und Naturmuseum, Riyadh, Saudi Arabia & Frankfurt am Main, Germany.

Lontkowski, J i Jedlikowski, J. 2015. Kropiatka Porzana porzana. W: Chylarecki, P.; Sikora, A.; Cenian, Z.; Chodkiewicz, T. (red.), Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny. Wydanie 2. GIOŚ, Warszawa, s. 189–194.

Ripley, S. D. 1982. A Synopsis of the Birds of India and Pakistan together with those of Nepal, Bhutan, Bangladesh and Sri Lanka. 2nd edition. Bombay Natural History Society & Oxford University Press, Bombay & Oxford

Sokołowski, J. 1977. Ptaki Polski. WSiP Warszawa.

Schmitt, S., Eaton, M. i Drewitt, A. 2015. The Spotted Crake in the UK: results of the 2012 survey. British Birds 108(4): 220–230.

Taczanowski, W. 1882. Ptaki Krajowe. T.1-2. Akademia Umiejętności. Kraków

Taylor, P.B. 1987. A field study of the Spotted Crake Porzana porzana at Ndola, Zambia. Ostrich 58: 107-117.

Taylor, B. 2020. Spotted Crake (Porzana porzana), version 1.0. w: Birds of the World (red: del Hoyo, J; Elliott, A.; Sargatal, J.; Christie, D. A.  i de Juana, E. ). Cornell Lab of Ornithology, Ithaca, Nowy Jork, USA. https://doi.org/10.2173/bow.spocra1.01.

Sugerowana cytacja: Gryz P. 2020. Kropiatka Porzana porzana (Linnaeus, 1766) – Spotted Crake. Ornitofrenia – Systematyka i ewolucja ptaków. http://ornitofrenia.pl/kropiatka-2/